चंद्रगुप्ताच्या नंतर त्याचा मुलगा बिंदुसार सत्तेवर आला. त्याने मौर्य साम्राज्य अधिक विस्तारले. बिंदुसाराच्या काळात दक्षिण भारतातील चोल, पांड्य, केरळ इत्यादी प्रांतांशी संबंध प्रस्थापित झाले. त्याचा कारभार शांततापूर्ण होता. ग्रीक इतिहासकार त्याला “अमित्रघात” या नावाने ओळखतात.

⚔️ सम्राट अशोक आणि कलिंग युद्ध

बिंदुसारानंतर त्याचा मुलगा अशोक गादीवर आला. प्रारंभी अशोक एक पराक्रमी व क्रूर सेनानी होता. त्याने इ.स.पू. 261 मध्ये कलिंग राज्यावर हल्ला करून त्याला जिंकले. परंतु युद्धात झालेल्या रक्तपातामुळे तो अंतर्मुख झाला आणि यानंतर त्याचे जीवन पूर्णपणे बदलले.

अशोकाने बौद्ध धर्माचा स्वीकार केला आणि अहिंसा, धर्म, सहिष्णुता यांचा प्रचार सुरू केला. त्याने आपल्या संपूर्ण साम्राज्यात धम्मनीती लागू केली, जी जनतेच्या नैतिक व सामाजिक सुधारणा घडवण्यास उपयुक्त ठरली.

📜 अशोकाचे शिलालेख आणि धर्मप्रसार

अशोकाने आपल्या विचारांचे प्रचार व प्रसारासाठी शिलालेख, स्तंभलेख आणि शासन आदेश तयार केले. या लेखांमध्ये बौद्ध धर्म, नैतिकता, सहिष्णुता आणि अहिंसेचा प्रचार केला.

त्याने सांची, सारनाथ, अजंठा येथे बौद्ध विहारे व स्तूपे उभारली. त्याचा सिंहासनावर असलेला सिंहस्तंभ आज भारताचे राष्ट्रीय चिन्ह आहे. अशोकाच्या आदेशात सामान्य जनतेच्या हिताचे विचार होते – कोणत्याही धर्माचा आदर करा, हिंसा करू नका, वृद्धांची सेवा करा.

🏛️ प्रशासन व अर्थव्यवस्था

मौर्य प्रशासन अतिशय मजबूत आणि केंद्रीकृत होते. चाणक्याच्या ‘अर्थशास्त्र’ या ग्रंथात याचे स्पष्ट वर्णन आहे. राज्यकारभारासाठी मंत्रिमंडळ, गुप्तचर विभाग, महसूल विभाग, न्यायव्यवस्था आणि लष्करी व्यवस्था यांचा प्रभावी वापर केला जात असे.

व्यापारासाठी रस्ते, जलमार्ग, बाजारपेठा निर्माण करण्यात आल्या होत्या. करपद्धती ही शिस्तबद्ध होती. शेतकऱ्यांना सुरक्षा, व्यापार्यांना मदत आणि जनतेला न्याय दिला जात असे.

📉 साम्राज्याचा अधोगती

अशोकानंतर मौर्य साम्राज्य हळूहळू कमजोर झाले. त्याचे उत्तराधिकारी राजकारणात कुशल नव्हते. राज्यात बंडाळ्या वाढू लागल्या. अखेर इ.स.पू. १८५ मध्ये शेवटचा राजा बृहद्रथ याचा त्याच्या सेनापती पुष्यमित्र शुंग याने वध केला आणि मौर्य साम्राज्याचा अंत झाला.

🪔 निष्कर्ष

मौर्य साम्राज्य हा भारतीय इतिहासातील एक सुवर्ण अध्याय आहे. चंद्रगुप्त, चाणक्य आणि अशोक यांच्यामुळे भारताला अखंड, सशक्त आणि नैतिकदृष्ट्या समृद्ध राज्यकारभार मिळाला.

अशोकाच्या बौद्ध नीतिंचा प्रभाव भारताबाहेर – श्रीलंका, म्यानमार, चीन, जपान येथेही दिसतो. आजही मौर्य साम्राज्याच्या विचारसरणीचा आदर्श शासन, न्याय आणि सहिष्णुतेसाठी घेतला जातो.