भारतीय राज्यघटनेचा उगम आणि विकास | राज्यघटनेची पार्श्वभूमी आणि निर्मिती प्रक्रिया
प्रस्तावना
प्रत्येक देशाची एक स्वतंत्र राज्यघटना असते. भारतीय राज्यघटनेने आपल्या देशाला लोकशाही, धर्मनिरपेक्षता आणि न्यायाची चौकट दिली आहे. भारतीय राज्यघटनेचा उगम हा विषय समजून घेण्यासाठी त्याची पार्श्वभूमी, ब्रिटिश काळातील अधिनियम, आणि संविधान निर्मितीची प्रक्रिया समजावून घेणे आवश्यक आहे.
भारतीय राज्यघटनेची पार्श्वभूमी
सुरुवातीला, भारतीय उपखंड विविध संस्थानांमध्ये विभागलेला होता. ब्रिटिश सत्तेच्या आगमनानंतर प्रशासनाची केंद्रीकृत रचना झाली. त्यामुळे शासनात बदल घडू लागले. भारतीय समाजात शिक्षण, विचारस्वातंत्र्य आणि राष्ट्रीय चळवळींना चालना मिळाली. प्रारंभी, इंग्रजांनी आपली सत्ता टिकवण्यासाठी कायदे केले. मात्र, या कायद्यांतून भारतीय राज्यघटनेच्या काही बीजांची सुरुवात झाली.
ब्रिटिश काळातील महत्त्वाचे कायदे आणि अधिनियम
भारतीय राज्यघटनेचा उगम समजून घेण्यासाठी ब्रिटिश कायदे महत्त्वाचे ठरतात.
1. रेग्युलेटिंग कायदा 1773
सर्वप्रथम, इंग्लंडने भारताच्या प्रशासनात हस्तक्षेप करण्याचा हा पहिला प्रयत्न केला. गव्हर्नर जनरलचा पद तयार झाला.
2. पिट्स इंडिया कायदा 1784
नंतर, ईस्ट इंडिया कंपनी आणि ब्रिटिश सरकार यामधील संबंध स्पष्ट करण्यात आले.
3. चार्टर अ‍ॅक्टस (1813, 1833, 1853)
या कायद्यांनी व्यापार मोनोपोली हटवली. भारतात शिक्षणाचा पाया घालण्यात आला.
4. भारत शासन कायदा 1858
त्यानंतर, 1857 च्या उठावानंतर सत्ता थेट ब्रिटिश क्राऊनकडे आली.
5. भारत सरकार कायदे 1919 आणि 1935
1919 च्या कायद्याने द्वैधशासन सुरू केले. पण, 1935 चा कायदा हे भारतीय राज्यघटनेचे एक मोठे पाऊल मानले जाते. उदाहरणार्थ, यामध्ये प्रांतीय स्वायत्तता, फेडरल रचना, आणि मूलभूत हक्कांची संकल्पना होती.
6. भारतीय स्वातंत्र्य कायदा 1947
शेवटी, हाच कायदा भारताच्या स्वातंत्र्याचा कायदेशीर आधार ठरला.
संविधान निर्मिती प्रक्रिया
प्रास्ताविक, भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर स्थायी संविधान आवश्यक होते. त्यामुळे, 9 डिसेंबर 1946 रोजी संविधान सभेची स्थापना झाली.
या सभेमध्ये 299 सदस्य होते. विशेषतः, हे सदस्य विविध प्रांतांमधून निवडले गेले होते. संविधान निर्मितीसाठी विविध समित्या स्थापन करण्यात आल्या. त्यामध्ये, मसुदा समिती सर्वात महत्त्वाची होती.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची या समितीचे अध्यक्ष म्हणून निवड झाली. त्यांनी विविध देशांच्या राज्यघटनांचा अभ्यास केला.
त्यामुळे, भारतीय संविधानात अनेक वैशिष्ट्यांचा समावेश झाला. ही संपूर्ण प्रक्रिया 2 वर्ष, 11 महिने आणि 18 दिवस चालली. शेवटी, 26 नोव्हेंबर 1949 रोजी संविधान स्वीकारण्यात आले आणि 26 जानेवारी 1950 रोजी ते अंमलात आले.
भारतीय राज्यघटनेची मूळ स्रोत
भारतीय राज्यघटनेचा उगम वेगवेगळ्या देशांच्या संविधानावर आधारित आहे.
ब्रिटन – संसदीय लोकशाही, कायद्याचे राज्य
अमेरिका – मूलभूत हक्क, सर्वोच्च न्यायालय
आयरलंड – दिशा निर्देशक तत्वे
कॅनडा – केंद्र व राज्य संबंध
ऑस्ट्रेलिया – सहकारी संघराज्य
थोडक्यात, भारतीय राज्यघटना ही संमिश्र स्वरूपाची आहे.
निष्कर्ष
निष्कर्ष काढताना, भारतीय राज्यघटनेचा विकास हा संघर्ष, विचारमंथन आणि दूरदृष्टीचा परिणाम आहे.
भारतीय राज्यघटनेचा उगम हा इतिहास समजल्यास आपल्याला लोकशाही मूल्यांची जाणीव होते. एकंदरीत, भारतीय राज्यघटना ही भारतीय नागरिकांची अभिमानाची ओळख आहे.
महाराष्ट्राचा इतिहास वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा
महाराष्ट्राचा भूगोल वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा
भारताचा भूगोल वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा