भारताची ओळख व स्थानिक रेखांकन – स्पर्धा परीक्षांसाठी संपूर्ण माहिती
प्रस्तावना
भारत हा एक प्राचीन संस्कृती असलेला विविधतेने नटलेला देश आहे. त्याची भौगोलिक रचना, स्थान, सीमारेषा आणि नकाशातील स्थिती जाणून घेणे अभ्यासासाठी आवश्यक आहे. विशेषतः स्पर्धा परीक्षा तयारी करणाऱ्यांसाठी हे प्रकरण फारच महत्त्वाचे आहे.
भारताचा स्थानिक नकाशा – भारताचे अक्षांश (८°N ते ३७°N), रेखांश (६८°E ते ९७°E), IST रेखांश आणि शेजारी देश दाखवलेले आहेत. हा नकाशा फक्त माहितीसाठी आहे अधिकृत नकाशा पाहण्यासाठी शासनाच्या अधिकृत वेबसाईट ला भेट द्या. External Link: https://surveyofindia.gov.in (भारताचा अधिकृत नकाशा)
भारताची ओळख व स्थानिक रेखांकन – सविस्तर माहिती
भारताचे जागतिक स्थान
भारत हा आशिया खंडातील दक्षिण भागात वसलेला देश आहे. तो ८ अंश ४ मिनिटे उत्तर अक्षांश पासून ३७ अंश ६ मिनिटे उत्तर अक्षांश पर्यंत पसरलेला आहे. त्याचप्रमाणे ६८ अंश ७ मिनिटे पूर्व रेखांश ते ९७ अंश २५ मिनिटे पूर्व रेखांश या दरम्यान भारताची रेखांशीय स्थिती आहे.
भारत विषुववृत्ताच्या उत्तरेस स्थित आहे. त्यामुळे इथे मुख्यतः उष्णकटिबंधीय हवामान आढळते.
भारताचे क्षेत्रफळ
भारताचे एकूण क्षेत्रफळ ३२,८७,२६३ चौरस किलोमीटर इतके आहे. तो जगातील सातवा क्रमांकाचा मोठा देश आहे. भारताचे २.४% क्षेत्र हे जगाच्या भूमीभागाचा भाग आहे.
सीमारेषा व शेजारी देश
भारताच्या स्थलसीमा सुमारे १५,२०० किमी इतकी आहे. तसेच, ७,५१६.६ किमी लांबीचा समुद्रकिनारा आहे.
भारताचे शेजारी देश खालीलप्रमाणे आहेत:
पाकिस्तान व अफगाणिस्तान (उत्तर-पश्चिम)
चीन, नेपाळ, भूतान (उत्तर)
बांगलादेश व म्यानमार (पूर्व)
श्रीलंका व मालदीव (दक्षिण – समुद्रमार्गे)
भारताची लांबी व रुंदी
भारताची लांबी उत्तर-दक्षिण दिशेने सुमारे ३२०० कि.मी. आहे.
पूर्व-पश्चिम दिशेने भारताची रुंदी सुमारे २९०० कि.मी. आहे.
या कारणामुळे भारतामध्ये हवामान, भाषा, जीवनशैली व संस्कृतीत मोठ्या प्रमाणावर विविधता आढळते.
भारतीय प्रमाणवेळ (IST)
भारतामध्ये ८२°३०′ पूर्व रेखांश हा मानक रेखांश मानला जातो.
हा रेखांश उत्तर प्रदेशातील मिर्झापूर (अलाहाबादजवळ) पासून जातो.
भारतीय प्रमाणवेळ ही GMT +5:30 तास इतकी आहे.
म्हणजेच लंडनच्या वेळेपेक्षा भारत साडेपाच तास पुढे आहे.
भारताचे स्थानिक विभाग
भारताच्या भूपृष्ठाची रचना खालीलप्रमाणे विभागली जाते:
हिमालय पर्वतरांग – उत्तर भारतातील नैसर्गिक सीमा
गंगा-सिंधू मैदान – सुपीक आणि घनदाट लोकवस्तीचा भाग
थार वाळवंट – राजस्थानातील कोरडवाहू प्रदेश
दख्खन पठार – मध्य भारतातील खडकाळ व पठारी भाग
कोकण व कारवार किनारपट्टी – पश्चिम किनारपट्टी
पूर्व व पश्चिम घाट – पठारालगत उंच डोंगररांगा
अंदमान-निकोबार व लक्षद्वीप बेटे – भारताचे बेटसमूह
नकाशावाचन व रेखांकन
अक्षांश व रेखांश यांच्याद्वारे नकाशावर कोणतीही जागा निश्चित करता येते.
नकाशांद्वारे भारतातील नद्यांचे उगम, पर्वतरांगा, शहरांची स्थिती, उद्योग व कृषी क्षेत्र याचे सादरीकरण करता येते.
स्थानिक रेखांकन हे भौगोलिक दृष्टिकोन स्पष्ट करण्यास मदत करते.
निष्कर्ष
भारताचा भौगोलिक अभ्यास केल्याने आपल्याला सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, आणि राजकीय विविधतेची जाणीव होते.
भारताची स्थानिक रचना ही नैसर्गिक सौंदर्य आणि नैसर्गिक संसाधनांनी समृद्ध आहे.
स्पर्धा परीक्षा तसेच सामान्य ज्ञान वाढवण्यासाठी “भारताची ओळख व स्थानिक रेखांकन” हे प्रकरण अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
महाराष्ट्राचा इतिहास वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा