महाराष्ट्राचा भूगोल

६.१ नद्यांचे महत्त्व

• नद्या हे महाराष्ट्रातील जीवनवाहिनी आहेत.
• शेती, पिण्याचे पाणी, वीज निर्मिती, उद्योगधंदे यासाठी नद्या महत्त्वाच्या.
• सांस्कृतिक व धार्मिक दृष्टिकोनातूनही नद्यांना महत्त्व आहे.

६.२ प्रमुख नद्या व त्यांच्या उपनद्या

१. गोदावरी नदी (दक्षिण गंगा)

• उगम: त्र्यंबकेश्वर, नाशिक.
• लांबी: सुमारे १४६५ कि.मी.
• मार्ग: नाशिक → अहमदनगर → बीड → परभणी → नांदेड → तेलंगणा.
• उपनद्या: प्राणहिता, पैनगंगा, मंजीरा, इत्यादी.

२. कृष्णा नदी

• उगम: महाबळेश्वर, सातारा.
• लांबी: सुमारे १४०० कि.मी.
• मार्ग: सातारा → सांगली → कोल्हापूर → कर्नाटका.
• उपनद्या: कोयना, भीमा, वेणा, वारणा.

३. भीमा नदी

• उगम: भोसलेवाडी, पुणे जिल्हा.
• कृष्णा नदीची प्रमुख उपनदी.
• मार्ग: पुणे → सोलापूर → उस्मानाबाद → बीड.

४. तापी नदी

• उगम: मुलताई, मध्यप्रदेश.
• मार्ग: धुळे → जळगाव → भुसावळ.
• पश्चिमेकडे वाहणारी काही नद्यांपैकी एक.
• उपनद्या: पांझरा, वाघूर, गिरणा.

५. नर्मदा नदी

• जरी महाराष्ट्रात अल्प प्रमाणात वाहते, पण महत्त्वाची नदी आहे.
• नंदुरबार जिल्ह्याचा भाग व्यापलेला आहे.

६.३ जलस्रोतांचे प्रकार

१. नैसर्गिक जलस्रोत

• नद्या, सरोवरे, विहिरी, झरे, तलाव.
• कोकणात झरे अधिक, मराठवाडा आणि विदर्भात विहिरींचा वापर.

२. कृत्रिम जलस्रोत

• धरणे, बंधारे, जलाशय.
• पाण्याचा साठा करणे, सिंचनासाठी वितरण.

६.४ महाराष्ट्रातील प्रमुख धरणे

६.५ नद्यांच्या समस्यांचा अभ्यास

• काही नद्या हंगामी आहेत – वर्षभर पाणी नसते.
• जलप्रदूषण व अतिक्रमण मोठी समस्या.
• पाण्याच्या वितरणात असमानता – काही भागात पूर, तर काही भागात दुष्काळ.

६.६ नदीजोड प्रकल्प आणि जलव्यवस्थापन

• भारत सरकारचा नदीजोड प्रकल्प.
• राज्य शासनाने काही प्रकल्प प्रस्तावित केले – नद्या एकत्र करून जलसंधारण.
• जलशुद्धीकरण व सांडपाणी व्यवस्थापन महत्त्वाचे.

६.७ नद्यांचे आर्थिक महत्व   

• • शेतीसाठी जलसिंचन
    • महाराष्ट्रातील अर्धशेती सिंचनावर अवलंबून आहे. गोदावरी, भीमा, कृष्णा या नद्यांवरील धरणे शेतीला पाणी पुरवतात.
  • पिण्याच्या पाण्याचा स्रोत
    • महानगरांमध्ये नदीचे पाणी प्रक्रिया करून वापरले जाते. उदा. पुण्यात मुठा नदी, मुंबईत उल्हास.
  • ऊर्जा उत्पादन
    • कोयना धरण, वीज निर्मितीसाठी महत्त्वाचे. जलविद्युत प्रकल्प उभारलेले आहेत.
  • जलपर्यटन
    • नदीकिनारी जलक्रीडा, नौकाविहार, पर्यटन केंद्रांची वाढ होत आहे.