🧭 प्रस्तावना

प्राचीन भारताचा इतिहास म्हणजे आपल्या देशाच्या उद्गमाची आणि सांस्कृतिक समृद्धीची कहाणी. सिंधू घाटीपासून ते गुप्त साम्राज्याच्या सुवर्णयुगापर्यंतचा हा काळ शासकीय, सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचा आहे. जगाला गणित, धर्म, तत्त्वज्ञान, औषधशास्त्र आणि कला यासारख्या अनेक गोष्टींची देणगी देणारा भारत प्राचीन काळात ज्ञानाचे केंद्र मानला जात होता.

🏺 सिंधू खोरे सभ्यता (इ.स.पू. २६००–१९००)

सिंधू खोरे सभ्यता ही भारतीय उपखंडातील सर्वात जुनी आणि नियोजित शहरी संस्कृती मानली जाते. प्राचीन भारताचा इतिहास हडप्पा, मोहनजोदडो, लोथल ही प्रमुख शहरे होती. नाल्यांची पक्की व्यवस्था, विटांची घरे, अन्न साठवणूक कोठारे आणि व्यापार व्यवस्था ही वैशिष्ट्ये होती.

शिक्के, मातीच्या खेळण्या, मूर्ती आणि अज्ञात लिपी यामुळे तिच्या प्रगततेचा अंदाज येतो. या सभ्यतेचे पतन सुमारे इ.स.पू. १९०० च्या आसपास झाले, कारण म्हणून नद्यांचे मार्ग बदलणे, हवामान बदल आणि बाह्य आक्रमण यांचा संभव आहे.

📌 स्पर्धा टीप:

• मोहनजोदडो – मृतांचे टेकाड
• लिपी – अद्याप न उलगडलेली
• व्यापार – मेसोपोटेमिया व इजिप्तशी संबंध

🔥 वैदिक काळ (इ.स.पू. १५००–५००)

आर्यांचे आगमन झाल्यानंतर वैदिक काळ सुरू झाला. प्राचीन भारताचा इतिहास हा काळ ऋग्वेदिक (पूर्व) आणि उत्तर वैदिक (नंतर) अशा दोन टप्प्यांत विभागला जातो. यज्ञ, देवपूजा, वर्णव्यवस्था, आश्रम व्यवस्था आणि गुरुकुल शिक्षणपद्धती यांची सुरुवात याच काळात झाली.

ऋग्वेद, सामवेद, यजुर्वेद व अथर्ववेद हे चार वेद रचले गेले. या काळात कृषी, व्यापार व लोखंडी उपकरणांचा वापर वाढला.

📌 स्पर्धा टीप:

• ऋग्वेद – सर्वात प्राचीन वाङ्मय
• वर्णव्यवस्था – ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र
• गुरुकुल – वेदाध्ययन व शिस्तीचे शिक्षण

👑 महाजनपदे व बौद्ध-जैन धर्म

इ.स.पू. ६व्या शतकात १६ महाजनपदे उदयास आले, त्यामध्ये मगध, कोशल, अवंती, वज्जी हे महत्त्वाचे होते. याच काळात महावीर व गौतम बुद्ध यांचा उदय झाला. त्यांनी कर्मकांड, जातीभेद व हिंसेविरुद्ध आवाज उठवला आणि समाजसुधारणेचा मार्ग दाखवला.

📌 स्पर्धा टीप:

• महावीर – जैन धर्माचे २४ वे तीर्थंकर
• गौतम बुद्ध – मध्यम मार्ग, चार आर्य सत्य, अष्टांग मार्ग
• राजा बिंबिसार आणि अजातशत्रु – बौद्ध धर्माचे पुरस्कर्ते

🏛️ मौर्य साम्राज्य (इ.स.पू. ३२१–१८५)

चंद्रगुप्त मौर्यने मौर्य साम्राज्याची स्थापना केली. त्याला चाणक्याचा मार्गदर्शन लाभले. नंतर अशोक महान झाला, ज्याने कलिंग युद्धानंतर बौद्ध धर्म स्वीकारला आणि धर्माच्या प्रचारासाठी शिलालेख, शिल्प आणि स्तंभ निर्माण केले.

📌 स्पर्धा टीप:

• अर्थशास्त्र – चाणक्य कृत ग्रंथ
• अशोकाचे शिलालेख – धर्म, अहिंसा, प्रजापालकतेचा प्रचार
• अशोक – पहिला सम्राट ज्याने भारताबाहेर बौद्ध धर्म पसरवला

🌸 गुप्त साम्राज्य (इ.स. ३२०–५५०) – भारताचे सुवर्णयुग

चंद्रगुप्त-I पासून सुरू झालेल्या गुप्त साम्राज्याचा उत्कर्ष समुद्रगुप्त व चंद्रगुप्त-II (विक्रमादित्य) च्या काळात झाला. हा काळ साहित्य, गणित, खगोलशास्त्र आणि तत्त्वज्ञान यांचा सुवर्णकाळ मानला जातो.

आर्यभट्ट यांनी दशमान पद्धती आणि शून्याचा सिद्धांत मांडला. कालिदास यांचे “अभिज्ञान शाकुंतलम्” हे नाटक प्रसिद्ध झाले.

📌 स्पर्धा टीप: प्राचीन भारताचा इतिहास

• गुप्त काळ – भारताचे सुवर्णयुग
• नालंदा विद्यापीठ – प्राचीन शिक्षणाचे केंद्र
• कालिदास – संस्कृत साहित्याचा शिखर

🧱 इतर महत्त्वाचे प्राचीन राजवंश

• सातवाहन – दक्षिण भारतातील प्रभावी साम्राज्य
• कुषाण – कनिष्काचा बौद्ध धर्मातील महत्त्व
• पल्लव व चोल – मंदिर स्थापत्य, कला आणि नौदलशक्ती