मराठा साम्राज्याचा उदय (इ.स. १६३० – १६८०)
महाराष्ट्राच्या इतिहासात एक तेजस्वी पर्व आहे – मराठा साम्राज्याचा उदय. या काळात छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हिंदवी स्वराज्याच्या स्वप्नाला मूर्त स्वरूप दिलं. त्यांच्या धैर्य, बुद्धी, आणि कर्तृत्वामुळे महाराष्ट्रातील जनतेला स्वाभिमानाची ओळख झाली.

छत्रपती शिवाजी महाराजांचा इतिहास
छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म इ.स. १६३० साली शिवनेरी किल्ल्यावर झाला.
त्यांचे वडील शहाजीराजे भोसले हे बीजापूरच्या दरबारी एक मोठे सरदार होते.
त्यांची आई जिजाबाई धार्मिक व कर्तृत्ववान स्त्री होती.
जिजाबाईंच्या संस्कारांनी शिवाजी महाराजांमध्ये स्वराज्य स्थापनेची ठिणगी पेटली.
स्वराज्य स्थापनेचे स्वप्न
शिवाजी महाराज लहानपणापासूनच धाडसी होते.
त्यांनी हिंदवी स्वराज्य या संकल्पनेचा स्वीकार केला.
ते म्हणायचे – “स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे.”
किल्ल्यांवरील पहिला नियंत्रण
स्वराज्य स्थापनेची पायाभरणी पुण्याजवळ झाली.
महाराजांनी प्रथम तोरणा किल्ला ताब्यात घेतला.
यानंतर रायगड, सिंहगड, आणि पुरंदर यांसारख्या महत्त्वाच्या किल्ल्यांवर नियंत्रण मिळवलं.
हे सर्व किल्ले स्वराज्याच्या मजबूत पाया ठरले.
अफझलखान वध – प्रतापगडची गाथा
बीजापूरचा क्रूर सरदार अफझलखान शिवाजी महाराजांचा नायनाट करण्यासाठी निघाला.
तो प्रचंड सैन्य घेऊन प्रतापगडाजवळ आला.
शिवाजी महाराजांनी चतुराईने अफझलखानाचा वध केला.
ही घटना इ.स. १६५९ मध्ये घडली आणि स्वराज्याला नवा आत्मविश्वास मिळाला.
सिद्दी जौहरचा पराभव – पन्हाळ्याची कथा
सिद्दी जौहर हा दुसरा शक्तिशाली शत्रू होता.
त्याने पन्हाळा किल्ला वेढा घातला होता.
शिवाजी महाराजांनी कुशल डावपेच वापरून त्याच्या तावडीतून सुटका केली.
ही विजयगाथा स्वराज्याच्या धैर्याची साक्ष होती.
शाइस्ताखानवर छापामारी
मुघल सम्राट औरंगजेबाने आपला मामा शाइस्ताखान याला महाराष्ट्रात पाठवले.
तो पुण्यात आला आणि लाल महालात राहू लागला.
शिवाजी महाराजांनी मध्यरात्री छापामारी केली.
शाइस्ताखानाची बोटं छाटली गेली आणि तो लाजेने पळून गेला.
सुरतेवर धाडसी लूट
स्वराज्यासाठी आर्थिक आधार आवश्यक होता.
त्यामुळे शिवाजी महाराजांनी सुरत या श्रीमंत मुघल बंदरावर धाडसी लूट केली.
ही घटना मुघल सत्तेला मोठा धक्का होता.
आग्र्याहून पलायन
औरंगजेबाने शिवाजी महाराजांना आग्र्याला बोलावले.
तेथे त्यांचा अपमान केला गेला आणि बंदी ठेवले.
मात्र शिवाजी महाराजांनी चतुराईने पलायन केलं.
हा प्रसंग त्यांच्या कुशाग्र बुद्धीचे उदाहरण होता.
रायगड येथे राज्याभिषेक
इ.स. १६७४ मध्ये रायगडावर मोठ्या थाटामाटात शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक झाला.
ते छत्रपती झाले.
ही घटना स्वराज्य स्थापनेचा शिखर बिंदू होता.
यावेळी संपूर्ण महाराष्ट्रात आनंदाचा जल्लोष झाला.
हिंदवी स्वराज्याची स्थापना
शिवाजी महाराजांनी राजकारण, धर्म, समाज, आणि लष्कर यांचा संतुलित विकास केला.
त्यांचे प्रशासन आदर्श मानले जाते.
त्यांनी हिंदवी स्वराज्य या संकल्पनेची मूर्त स्थापना केली.
या स्वराज्याची पायाभरणी त्यांच्या पराक्रमावर आधारलेली होती.
निष्कर्ष
मराठा साम्राज्याचा उदय हे केवळ ऐतिहासिक घटनाच नव्हे, तर प्रेरणादायी गाथा आहे.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी अपार संघर्षातून स्वराज्य उभं केलं.
त्यांच्या कर्तृत्वातून पुढील पिढ्यांना धैर्य, स्वाभिमान आणि देशभक्ती शिकायला मिळते.
आजही शिवाजी महाराज हे महाराष्ट्राच्या मनात अढळ स्थान राखून आहेत.
मराठा साम्राज्याचा उदय - ५० MCQs
- छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म कोणत्या किल्ल्यावर झाला?
a) रायगड
b) सिंहगड
c) शिवनेरी
d) पुरंदर - शिवाजी महाराजांचे वडील कोण होते?
a) संभाजी भोसले
b) शहाजी भोसले
c) शाहू महाराज
d) नेताजी पालकर - शिवाजी महाराजांची आई कोण होती?
a) जिजाबाई
b) ताराबाई
c) राणी साहेब
d) सईबाई - शिवाजी महाराजांनी सर्वप्रथम कोणता किल्ला जिंकला?
a) सिंहगड
b) रायगड
c) तोरणा
d) पुरंदर - अफझलखान वध कुठे झाला?
a) प्रतापगड
b) तोरणा
c) पन्हाळा
d) राजगड - अफझलखानचा वध कोणत्या वर्षी झाला?
a) इ.स. १६६६
b) इ.स. १६५९
c) इ.स. १६७४
d) इ.स. १६४५ - सिद्दी जौहरने कोणत्या किल्ल्याला वेढा घातला होता?
a) पन्हाळा
b) सिंहगड
c) पुरंदर
d) राजगड - शाइस्ताखानावर छापामारी कोठे झाली?
a) औरंगाबाद
b) पुणे
c) सूरत
d) दिल्ली - शाइस्ताखानाची बोटं कोणी छाटली?
a) शिवाजी महाराजांनी
b) संभाजी महाराजांनी
c) तानाजी मालुसरे यांनी
d) नेताजी पालकर यांनी - सूरतवर धाडसी लूट कधी झाली?
a) इ.स. १६५०
b) इ.स. १६६०
c) इ.स. १६६४
d) इ.स. १६७४ - शिवाजी महाराज आग्र्याहून कसे पळाले?
a) घोड्यावरून
b) फळ्यांच्या टोपल्यातून
c) पाण्यातून
d) उंटावरून - शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक कोठे झाला?
a) सिंहगड
b) पुरंदर
c) रायगड
d) प्रतापगड - शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक कधी झाला?
a) इ.स. १६६६
b) इ.स. १६५९
c) इ.स. १६७४
d) इ.स. १६८० - “स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे” हे वाक्य कोणाचे आहे?
a) छत्रपती शिवाजी महाराज
b) शहाजी भोसले
c) तानाजी मालुसरे
d) शाहू महाराज - हिंदवी स्वराज्य या संकल्पनेची मूळ कल्पना कोणी मांडली?
a) शिवाजी महाराजांनी
b) अफझलखान
c) सिद्दी जौहर
d) औरंगजेब - जिजाबाई यांनी शिवाजी महाराजांमध्ये कोणते मूल्य रोवले?
a) परकीयभक्ती
b) स्वराज्य प्रेम
c) धनसंपत्ती
d) सेवाभाव - शिवाजी महाराजांचे राजवाडे मुख्यत्वे कोणत्या ठिकाणी होते?
a) नाशिक
b) कोल्हापूर
c) रायगड व पुणे
d) औरंगाबाद - शहाजी राजेंनी कोणत्या सुलतानाच्या दरबारात नोकरी केली?
a) मुघल
b) बीजापूर
c) अहमदनगर
d) गोवळकोंडा - रायगड किल्ल्याचे प्राचीन नाव काय होते?
a) सिंहगड
b) पुरंदर
c) रैरि
d) प्रतापगड - शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित कोण होते?
a) गागाभट्ट
b) गागाभट्ट
c) मोरोपंत पिंगळे
d) हंबीरराव मोहिते - सूरतवर लूट करण्याचे मुख्य कारण काय होते?
a) प्रतिशोध
b) आर्थिक मदत मिळवणे
c) सैन्य भरती
d) मुघलांवर दबाव - शाइस्ताखान कोणाचा नातेवाईक होता?
a) औरंगजेबाचा मामा
b) शिवाजी महाराजांचा सखा
c) अफझलखानाचा भाऊ
d) शाहजहानचा मुलगा - आग्र्यात शिवाजी महाराजांना कैदेत कुठे ठेवले होते?
a) राजा जयसिंग यांच्या हवेलीत
b) औरंगजेबाच्या कारागृहात
c) दिल्लीच्या किल्ल्यात
d) पानिपत येथे - शिवाजी महाराजांनी कोणत्या प्रशासन पद्धतीचा अवलंब केला?
a) अष्टप्रधान मंडळ
b) मुघल पद्धत
c) बीजापूरचा दरबार
d) इंग्रजी पद्धत - अष्टप्रधान मंडळात कोण कायदेमंत्री होता?
a) मोरोपंत
b) न्या. निलकंठ मोढे
c) रामचंद्र पंत
d) अण्णाजी दत्तो अष्टप्रधान मंडळात ‘सेनापती’ कोण होता?
a) अण्णाजी दत्तो
b) हंबीरराव मोहिते
c) मोरोपंत
d) रामचंद्र पंतप्रतापगड किल्ला कोणत्या सह्याद्रीच्या रांगेत आहे?
a) सातमाळ
b) नीलगिरी
c) महाबळेश्वर
d) सह्याद्रीशिवाजी महाराजांनी कोणत्या किल्ल्याचे नाव बदलून ‘सिंहगड’ ठेवले?
a) पुरंदर
b) रायगड
c) कोंढाणा
d) लोहगडशिवाजी महाराजांचे सख्खे मित्र आणि सेनानी कोण होते?
a) शाईस्ताखान
b) अफझलखान
c) तानाजी मालुसरे
d) हंबीररावसिद्दी जौहर कोणत्या ठिकाणचा सरदार होता?
a) सूरत
b) बीजापूर
c) जंजिरा
d) वेल्हाशिवाजी महाराजांचे पुत्र कोण होते?
a) संभाजी महाराज
b) शाहू महाराज
c) ताराबाई
d) प्रतापसिंहशिवाजी महाराजांनी कोणता समुद्र किल्ला बांधला?
a) तोरणा
b) सिंधुदुर्ग
c) राजगड
d) पन्हाळाशिवाजी महाराजांनी सुरतेवर एकूण किती वेळा लूट केली?
a) एकदाच
b) दोन वेळा
c) तीन वेळा
d) चार वेळाअफझलखान शिवाजी महाराजांना भेटण्यासाठी कोणत्या जंगलात आला होता?
a) जवळीचे जंगल
b) भोरचे जंगल
c) साताऱ्याचे जंगल
d) माळशेजअफझलखानाला मारण्यासाठी शिवाजी महाराजांनी कोणता शस्त्र वापरला?
a) तलवार
b) वाघनखं
c) धनुष्यबाण
d) भालाशिवाजी महाराजांनी किती अष्टप्रधान नेमले होते?
a) ८
b) १०
c) १२
d) ५शिवाजी महाराजांचे अर्थमंत्री कोण होते?
a) अण्णाजी दत्तो
b) रामचंद्र पंत
c) निलकंठ मोढे
d) मोरोपंतशिवाजी महाराजांच्या शासनात पोलिसप्रमुख कोण होता?
a) सेनापती
b) पंडितराव
c) न्यायाधीश
d) सरनाईकतोरणा किल्ला जिंकल्यानंतर महाराजांनी त्याचे नाव काय ठेवले?
a) शिवगड
b) प्रतापगड
c) श्रीगड
d) विजयगडशिवाजी महाराजांना बालपणात जिजाबाईंनी कोणती कथा ऐकवली होती?
a) शेक्सपियर
b) रामायण-महाभारत
c) इंग्रजी गोष्टी
d) अकबर-बिरबलमहाराजांनी कोणती नौदल सुद्धा उभी केली होती?
a) हो नाही
b) हो
c) इंग्रजांनी केली
d) आदिलशाहीची होतीशिवाजी महाराजांनी आग्र्यात कोणत्या सणाच्या निमित्ताने पलायन केले?
a) दिवाळी
b) दसरा
c) गणेश चतुर्थी
d) होळीशिवाजी महाराजांनी कोणत्या जातींचे सैनिक लष्करात घेतले?
a) ब्राह्मण
b) सर्व जातींचे
c) राजपूत
d) पठाणअफझलखान शिवाजी महाराजांना भेटायला कोणासोबत घेऊन आला होता?
a) ५० माणसं
b) मोठं सैन्य
c) जिजाबाई
d) कोणीच नाहीशिवाजी महाराजांनी कोठून सुटका केली?
a) रायगड
b) पुणे
c) आग्रा
d) सूरतशिवाजी महाराजांनी सर्वप्रथम काय मिळवले?
a) सिंहासन
b) स्वराज्याचे स्वप्न
c) लूट
d) सत्ताधिकारअष्टप्रधान मंडळातील ‘न्यायाधीश’ कोण होता?
a) हंबीरराव
b) मोरोपंत
c) अण्णाजी
d) न्या. निलकंठ मोढेशिवाजी महाराजांनी “स्वराज्य” हे शब्दप्रयोग कुठून घेतले?
a) जिजाबाईंच्या प्रेरणेतून
b) इंग्रजांकडून
c) मुघलांकडून
d) गुरु रामदासरायगड किल्ला कोणी बांधला?
a) शिवाजी महाराज
b) मोरोपंत
c) हंबीरराव
d) पहिल्यांदा रायराजे, नंतर शिवाजी महाराजांनी मजबूत केला“हिंदवी स्वराज्य” या संकल्पनेची सुरुवात कोणी केली?
a) शिवाजी महाराजांनी
b) अफझलखान
c) शाहू महाराज
d) ताराबाई