प्रस्तावना

भारत हा भौगोलिक दृष्टिकोनातून अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण देश आहे. या देशाच्या रचनेने हवामान, नद्यांचे प्रवाह, शेती आणि जीवनशैलीवर प्रभाव टाकलेला आहे. भारताची भौगोलिक रचना समजून घेणे खूप महत्त्वाचे आहे.

पृथ्वीची रचना – एक संक्षिप्त ओळख

पृथ्वीचे तीन प्रमुख थर आहेत –

1. कवच (Crust)

2. मँटल (Mantle)

3. कोर (Core)

प्लेट टेक्टॉनिक्स या सिद्धांतानुसार, पृथ्वीवर अनेक प्लेट्स आहेत. या प्लेट्स सातत्याने हालचाल करत असतात. त्यातून पर्वतरांगा, समुद्र, खंड तयार होतात.

भारताची भौगोलिक निर्मिती प्रक्रिया

प्राचीन काळी भारत हा गोंडवाना खंडाचा भाग होता. नंतर इंडो-ऑस्ट्रेलियन प्लेट उत्तर दिशेकडे सरकली. ती यूरेशियन प्लेटवर आदळली. त्यामुळे हिमालय पर्वतरांगा तयार झाल्या.

त्याच वेळी, तुटलेल्या खडकांमधून नद्या वाहू लागल्या आणि त्यांनी गंगा-ब्रह्मपुत्र मैदान तयार केले. भारताचा दख्खन पठार हा अत्यंत प्राचीन भाग आहे. येथे पूर्वी ज्वालामुखी सक्रिय होते. त्यामुळे खडकांचे स्तर तयार झाले.

भारताचे प्रमुख भौगोलिक विभाग

1. हिमालय पर्वतरांगा

• भारताच्या उत्तर भागात वसलेल्या या पर्वतरांगा अजूनही वाढत आहेत.

• इथे दरवर्षी भूकंप येण्याचा धोका असतो.

• या पर्वतरांगा भारताला थंडीपासून वाचवतात.

2. उत्तर भारतीय मैदान

• गंगा, यमुना, ब्रह्मपुत्र अशा नद्यांनी हे मैदान तयार केले.

• हे क्षेत्र अतीशय सुपीक आहे.

• इथे भारतातील मुख्य शेती होते.

3. दख्खन पठार

• भारताच्या मध्य आणि दक्षिण भागात आहे.

• जुने ज्वालामुखी आणि कठीण खडकांनी बनलेले.

• येथे अनेक खनिजे आढळतात.

4. तटीय प्रदेश

• भारताच्या दोन्ही बाजूंना किनारे आहेत.

• पश्चिम किनारपट्टी निळसर, खोल आणि अरुंद असते.

• पूर्व किनारपट्टी रुंद आणि नदीमुखांनी भरलेली असते.

5. द्वीपसमूह

• भारताचे दोन प्रमुख द्वीपसमूह आहेत –

  1. अंदमान-निकोबार (बंगालच्या उपसागरात)

  2. लक्षद्वीप (अरबी समुद्रात)

• हे द्वीपसमूह पर्यटन आणि संरक्षण दृष्टीने महत्त्वाचे आहेत.

भारताच्या भौगोलिक रचनेचे परिणाम

• हवामानातील विविधता: जम्मूला बर्फ, तर केरळात पाऊस.

• नद्यांची दिशा: हिमालयातून वाहणाऱ्या नद्या उत्तर भारतात मैदान तयार करतात.

• कृषी पद्धती: पठारात कोरडवाहू शेती, मैदानात पाण्याची शेती.

• संसाधनांचे वितरण: खनिजे मुख्यतः पठारी भागात.

• आपत्ती धोका: भूकंप, पूर, चक्रीवादळ तटीय भागात संभवतात.

उपसंहार

भारताची भौगोलिक रचना विविध आणि वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. तिचा अभ्यास आपल्याला पर्यावरण, शेती, आपत्ती व्यवस्थापन आणि देशाच्या विकासाच्या दृष्टीने उपयुक्त ठरतो.

भूगोल हा फक्त नकाशांचा अभ्यास नसून, तो आपल्या जीवनशैलीला आकार देणारा विषय आहे. 

महाराष्ट्राचा इतिहास वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा 

महाराष्ट्राचा भूगोल वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा 

भारताचा भूगोल वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा